Το 1952 ιδρύεται το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης με έδρα στο Λουξεμβούργο. Το ΔΕΕ είναι η ανώτατη νομική αρχή της ΕΕ. Αποστολή του είναι να μεριμνά ώστε η νομοθεσία της ΕΕ να ερμηνεύεται και να εφαρμόζεται με τον ίδιο τρόπο σε κάθε χώρα της ΕΕ, και οι χώρες και τα θεσμικά όργανα της ΕΕ να συμμορφώνονται με το ενωσιακό δίκαιο.
Αναλυτικότερα, οι βασικές του λειτουργίες είναι οι εξής:
- Ερμηνεία του δικαίου (προδικαστικές αποφάσεις): τα εθνικά δικαστήρια των χωρών της ΕΕ οφείλουν να μεριμνούν για τη σωστή εφαρμογή του ενωσιακού δικαίου, το οποίο όμως μπορεί να ερμηνεύουν με διαφορετικό τρόπο. Αν ένα εθνικό δικαστήριο έχει αμφιβολίες σχετικά με την ερμηνεία ή την ισχύ μιας νομοθετικής πράξης της ΕΕ, μπορεί να ζητήσει διευκρινίσεις από το Δικαστήριο. Ο ίδιος μηχανισμός μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να προσδιοριστεί κατά πόσον μια εθνική νομοθεσία ή πρακτική είναι συμβατή με το δίκαιο της ΕΕ.
- Επιβολή του δικαίου (διαδικασίες επί παραβάσει): πρόκειται για διαδικασίες κατά των κρατών μελών για μη συμμόρφωση με το ενωσιακό δίκαιο. Τις διαδικασίες αυτές μπορεί να κινεί η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ή άλλο κράτος μέλος της ΕΕ. Το κράτος μέλος το οποίο διαπιστώνεται ότι έχει παραβεί τις υποχρεώσεις του, οφείλει να προβεί αμέσως σε διορθωτικές ενέργειες, ειδάλλως κινδυνεύει να ασκηθεί εναντίον του δεύτερη προσφυγή, που μπορεί να οδηγήσει στην επιβολή προστίμου.
- Ακύρωση νομικών πράξεων της ΕΕ (προσφυγές ακύρωσης): εάν μια νομική πράξη της ΕΕ θεωρείται ότι παραβιάζει τις Συνθήκες της ΕΕ ή τα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών, τα κράτη μέλη, το Συμβούλιο της ΕΕ, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ή (σε ορισμένες περιπτώσεις) το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο μπορούν να ζητήσουν από το Δικαστήριο να την ακυρώσει.
Οι ιδιώτες μπορούν επίσης να ζητήσουν από το Δικαστήριο να ακυρώσει μια πράξη της ΕΕ που τους αφορά άμεσα. - Διασφάλιση της ανάληψης δράσης από την ΕΕ (προσφυγή λόγω παράλειψης): το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή οφείλουν υπό ορισμένες συνθήκες να λαμβάνουν ορισμένες αποφάσεις. Αν δεν το πράξουν, τα κράτη μέλη της ΕΕ, άλλα όργανα της ΕΕ και (υπό ορισμένες προϋποθέσεις) ιδιώτες ή επιχειρήσεις μπορούν να υποβάλουν καταγγελία στο Δικαστήριο.
- Επιβολή κυρώσεων σε όργανα της ΕΕ (αγωγές αποζημίωσης): κάθε πρόσωπο ή επιχείρηση που υπέστη ζημία εξαιτίας δράσης ή παράλειψης της ΕΕ ή του προσωπικού της μπορεί να προσφύγει στο Δικαστήριο.